संजय गांधी निराधार योजना ही महाराष्ट्र राज्यातील विधवा, निराधार, एकल महिला, दिव्यांग व्यक्ती तसेच दुर्धर आजारांनी त्रस्त असलेल्या नागरिकांसाठी राज्य सरकारने राबवलेली एक अत्यंत महत्त्वाची योजना आहे. राज्यातील वंचित घटकांना सामाजिक सुरक्षा आणि आर्थिक आधार देऊन त्यांचे जीवनमान सुधारणे हा या योजनेचा मुख्य उद्देश आहे. २०१९ मध्ये या योजनेच्या मार्गदर्शक सूचनांमध्ये बदल करून अनुदानाच्या रकमेत वाढ करण्यात आली. या योजनेंतर्गत पात्र लाभार्थ्यांना सध्या दरमहा ₹१५०० रुपयांचे आर्थिक सहाय्य दिले जाते, तर दिव्यांग लाभार्थ्यांसाठी हे मानधन वाढवून ₹२५०० रुपये करण्यात आले आहे.
या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी अर्जदार किमान १५ वर्षांपासून महाराष्ट्राचा रहिवासी असणे आवश्यक आहे आणि अर्जदाराचे वय १८ ते ६५ वर्षांदरम्यान असावे. कुटुंबाचे वार्षिक उत्पन्न साधारणपणे ₹२१,००० पेक्षा जास्त नसावे. तथापि, दारिद्र्यरेषेखालील (BPL) किंवा ग्रामीण भागातील दिव्यांग लाभार्थ्यांसाठी ही मर्यादा ₹५०,००० पर्यंत निश्चित करण्यात आली आहे.
निराधार पुरुष आणि महिला, तृतीयपंथी (ट्रान्सजेंडर), विधवा, घटस्फोटित महिला (ज्यांना पोटगी मिळत नाही), परित्यक्ता (सोडून दिलेल्या) महिला, अत्याचारीत महिला, वेषव्यवसायातून मुक्त केलेल्या महिला आणि तुरुंगात शिक्षा भोगत असलेल्या कुटुंबप्रमुखाच्या पत्नी यांसारख्या विविध गटातील व्यक्ती या योजनेसाठी अर्ज करण्यास पात्र आहेत. क्षयरोग, कर्करोग, एड्स, कुष्ठरोग यांसारख्या दुर्धर आजारांनी त्रस्त व्यक्ती आणि ३५ वर्षांवरील अविवाहित महिलांनाही लाभ दिला जातो.
संजय गांधी निराधार योजनेसाठी अर्ज करण्याची प्रक्रिया ‘आपले सरकार’ या ऑनलाईन पोर्टलद्वारे केली जाते. अर्जदाराला ऑनलाईन अर्ज भरल्यानंतर त्याची एक प्रत गावामध्ये तलाठ्याकडे सादर करावी लागते. अर्जासोबत वयाचा दाखला (जन्मनोंद किंवा शाळा सोडण्याचा दाखला), तहसीलदार किंवा उपविभाग अधिकारी यांनी दिलेला उत्पन्नाचा दाखला, रहिवासी असल्याचा दाखला तसेच आधार कार्ड सादर करणे अनिवार्य आहे.
दिव्यांग व्यक्तींसाठी जिल्हा शल्य चिकित्सक (सिव्हिल सर्जन) यांचे अपंगत्वाचे प्रमाणपत्र, तर दुर्धर आजारांनी त्रस्त असलेल्यांसाठी वैद्यकीय प्रमाणपत्र जोडणे बंधनकारक आहे. सादर केलेल्या अर्जांची छाननी जिल्हा स्तरावर पालकमंत्री यांच्या अध्यक्षतेखालील समितीमार्फत केली जाते आणि या समितीच्या मंजुरीनंतर पात्र लाभार्थ्यांना योजनेचा लाभ मिळण्यास सुरुवात होते.
